Cùng với nhân dân cả nước, ngày 19-8-1945, nhân dân Khánh Hòa, dưới sự tổ chức và lãnh đạo của Tỉnh ủy lâm thời và Mặt trận Việt Minh tỉnh, đã đứng lên tổng khởi nghĩa giành thắng lợi,...
Cùng với nhân dân cả nước, ngày 19-8-1945, nhân dân Khánh Hòa, dưới sự tổ chức và lãnh đạo của Tỉnh ủy lâm thời và Mặt trận Việt Minh tỉnh, đã đứng lên tổng khởi nghĩa giành thắng lợi, xóa bỏ hoàn toàn chính quyền tay sai của Nhật, thành lập chính quyền cách mạng từ tỉnh đến huyện, xã. Kỷ niệm 67 năm Cách mạng Tháng Tám (19-8-1945 - 19-8-2012) thành công, chúng ta hãy cùng ôn lại những ngày mùa Thu lịch sử ấy…
… Tháng 8-1945, công việc chuẩn bị cho khởi nghĩa giành chính quyền được triển khai khẩn trương, đầy khí thế. Truyền đơn, cáo thị được phổ biến khắp nơi kêu gọi đồng bào đoàn kết đứng lên khởi nghĩa giành chính quyền, lên án phát-xít Nhật, vạch mặt chính quyền bù nhìn tay sai thân Nhật. Các đội tự vệ bí mật tuần tra quanh khu vực tập trung người Pháp và các doanh trại Nhật, bám sát các cơ quan đầu não quan trọng của chính quyền bù nhìn, theo dõi chặt những tên Việt gian đầu sỏ.
Trưa 19-8, nhân dân từng đoàn, từng đoàn công khai mang gậy gộc, dây thừng, cầm những lá cờ “quẻ ly” cuộn chặt, bên trong giấu lá cờ đỏ sao vàng và băng khẩu hiệu Việt Minh, rầm rập kéo về Sân vận động Nha Trang. Bên ngoài là đoàn người đi dự mít tinh của ngụy quyền, nhưng bên trong là các đội quân khởi nghĩa, có tự vệ vũ trang làm nòng cốt. Các đội tự vệ cách mạng và lực lượng yêu nước trong các đội lính khố xanh bám chặt bọn quan lại và những tên Việt gian đầu sỏ để sẵn sàng trấn áp ngay hành động chống đối của chúng. Đồng thời, ở các công sở, các cơ quan hành chánh và chính quyền của địch, ta cũng bố trí lực lượng canh gác, chờ quân khởi nghĩa đến chiếm.
14 giờ ngày 19-8, một rừng người đã phủ kín Sân vận động Nha Trang. Bọn quan lại tỉnh, huyện, thị xã; hiến binh Nhật; mật thám các loại, những tên cầm đầu các tổ chức phản động đều có mặt đông đủ. Tất cả bọn chúng đều bị lực lượng vũ trang bí mật kèm chặt.
15 giờ ngày 19-8 - giờ phút lịch sử trọng đại, cuộc khởi nghĩa của nhân dân Nha Trang bắt đầu bằng việc đồng chí Trần Oanh có mặt sẵn ở chân cột cờ bất ngờ hạ cờ “quẻ ly” của ngụy quyền xuống, giẫm chân lên và nhanh chóng buộc lá cờ đỏ sao vàng - lá cờ cách mạng vào dây, kéo lên đỉnh cột cờ giữa tiếng hoan hô, hò reo như sấm dậy của nhân dân. Phút chốc, băng cờ, biểu ngữ của Việt Minh từ bốn phía được tung ra. Bọn địch ngơ ngác, nhốn nháo. Một viên sĩ quan Nhật đặt tay vào đốc kiếm định bước lên, liền bị 2 tự vệ chặn lại, yêu cầu đứng yên tại chỗ. Bỗng tiếng hô: “Nghiêm!” và lệnh chào cờ vang lên dõng dạc. Cả sân vận động vụt im lặng, trật tự. Đội ngũ binh sĩ yêu nước do Lê Thám và Phạm Thám phụ trách nhất tề bồng súng, cùng hàng ngàn đồng bào đứng nghiêm chào lá cờ đỏ sao vàng đang tung bay trên đỉnh cột cờ, giữa trời Thu Nha Trang xanh thẳm lộng gió.
Sau giờ phút nghiêm trang ấy, đồng chí Đào Thiện Thi, được 2 đội viên tự vệ trang bị súng ngắn bảo vệ, bước lên diễn đàn, thay mặt Ủy ban Việt Minh tỉnh Khánh Hòa tuyên bố xóa bỏ chính quyền bù nhìn tỉnh, kêu gọi đồng bào ủng hộ Mặt trận Việt Minh, ủng hộ chính quyền cách mạng.
Bọn cầm đầu bù nhìn tỉnh: tuần vũ Phan Thanh Kỷ, án sát Lê Huy Tiềm, bọn ngụy quyền thị xã, huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh, bọn mật thám Việt gian… bị tự vệ ta, 2 người kèm một, bắt giữ. Băng đệm buồm chữ đen của ngụy quyền treo lên khán đài bị gỡ ném xuống đất, thay vào đó là băng vải đỏ chữ vàng “Mặt trận Việt Minh muôn năm! Chính quyền cách mạng muôn năm!”… Hàng chục cán bộ được cơ sở Việt Minh công kênh diễn thuyết trước quần chúng. Tiếng hoan hô của nhân dân vang dậy: “Ủng hộ Việt Minh!”, “Đả đảo chính phủ Trần Trọng Kim!”…
17 giờ, cuộc mít tinh biến thành cuộc tuần hành thị uy. Quần chúng chia thành nhiều đoàn, tỏa ra đi chiếm kho bạc, nhà đèn, nhà máy nước, công sở, cơ quan của chính quyền bù nhìn các cấp, doanh trại lính khố xanh, cảnh sát, mở nhà lao giải phóng tù. Đoàn tuần hành đông nhất kèm viên tỉnh trưởng Phan Thanh Kỷ vừa bị bắt đi theo, tiến thẳng đến Tòa sứ, nơi đóng cơ quan đầu sỏ ngụy quyền, tịch thu ấn tín và các phương tiện làm việc. Tại đây, UBND Cách mạng lâm thời tỉnh Khánh Hòa ra mắt đồng bào.
Đồng chí Nguyễn Văn Chi - Chủ tịch UBND Cách mạng lâm thời tỉnh nói vắn tắt 10 chính sách lớn của Mặt trận Việt Minh và kêu gọi đồng bào đoàn kết, đấu tranh giữ vững chính quyền cách mạng. Các đoàn biểu tình tiếp tục tuần hành trên các đường phố, với sự tham gia của quần chúng mỗi lúc một đông, hô vang các khẩu hiệu “Việt Nam độc lập muôn năm!” và hát các bài hát cách mạng cho đến tận khuya…
Trong khi đó, tại huyện Vĩnh Xương, phủ Diên Khánh, khu vực Ba Ngòi, Cam Ranh, dưới sự lãnh đạo của Việt Minh, nhân dân ta cũng nổi dậy giành chính quyền, chiếm huyện đường và tràn về các địa phương, xóa bỏ chính quyền bù nhìn tổng xã, lập nên chính quyền cách mạng. Ở Cam Ranh, quân Nhật rất đông nhưng im lặng vì trước đó ta đã cử đại diện đến thông báo, thương lượng nhằm tranh thủ thái độ không can thiệp của Nhật.
Như vậy, chỉ trong vòng hơn một tuần lễ, nhân dân Khánh Hòa, dưới sự tổ chức và lãnh đạo của Tỉnh ủy lâm thời và Mặt trận Việt Minh tỉnh, đã đứng lên tổng khởi nghĩa giành thắng lợi, xóa bỏ hoàn toàn chính quyền tay sai của Nhật, thành lập chính quyền cách mạng từ tỉnh đến huyện, xã. Khí thế vui tươi, nhộn nhịp bao trùm khắp các đường phố thị xã, thị trấn, vùng nông thôn, hải đảo xa xôi, hẻo lánh. Trên mặt mọi người đều lộ rõ nét hân hoan, vui mừng vì cách mạng đã thành công, tỉnh nhà được hoàn toàn độc lập, tự do, chính quyền về tay nhân dân…
NGỌC KHÁNH
(Theo Lịch sử Đảng bộ Đảng Cộng sản Việt Nam tỉnh Khánh Hòa 1930 - 1975)
